Bạch đầu ông vịnh
Nguyên tác: Lưu Hi Di
白頭翁詠
洛陽城東桃李花，飛來飛去落誰家。
洛陽兒女好顏色，行逢落花長嘆息。
今年花落顏色改，明年花開復誰在。
已見鬆柏摧為薪，更聞桑田變成海。
古人無復洛城東，今人還對落花風。
年年歲歲花相似，歲歲年年人不同。
寄言全盛紅顏子，應憐半死白頭翁。
此翁白頭真可憐，伊昔紅顏美少年。
公子王孫芳樹下，清歌妙舞落花前。
光祿池台開錦繡，將軍樓閣畫神仙。
一朝臥病無相識，三春行樂在誰邊。
婉轉蛾眉能幾時，須臾鶴發亂如絲。
但看古來歌舞地，惟有黃昏鳥雀飛。
Bạch đầu ông vịnh
Lưu Hy Di
Lạc Dương thành đông đào lý hoa
Phi lai phi khứ lạc thùy gia
Lạc Dương nhi nữ hảo nhan sắc
Hành phùng lạc hoa trường thán tức
Kim niên hoa lạc nhan sắc cải
Minh niên hoa khai phục thùy tại
Dĩ kiến tùng bách tôì vi tân
Cánh văn tang điền biến thanh hải
Cố nhân vô phục lạc thành đông
Kim nhân hoàn đối lạc hoa phong
Niên niên tuế tuế hoa tương tư.
Tuế tuế niên niên nhân bất đồng
Ký ngôn toàn thịnh hồng nhan tư?
Tu lân bán tử bạch đầu ông
Thử ông bạch đầu chân khả lân
Y tích hồng nhan mỹ thiếu niên
Công tử vương tôn phương thụ ha.
Thanh ca diệu vũ lạc hoa tiền
Quang lục trì đài giao cẩm tú
Tướng quân lâu các họa thần tiên
Nhất triêu ngọa bệnh vô tương thức
Tam xuân hành lạc tại thùy biên
Uyển chuyển nga mi năng kỷ thì
Tu du hạc phát loạn như ty
Đản khán cổ lai hoan vũ địa
Duy hữu hoàng hôn điểu tước phi
--Dịch nghĩa:--
Vịnh ông đầu bạc
Đông thành Lạc Dương hoa đào hoa mận nở
Bay qua bay lại, rơi xuống nhà ai
Con gái Lạc Dương thật xinh đẹp
Đi đường thấy hoa rụng, than thở khôn nguôi
Năm nay hoa rụng, nhan sắc đổi
Sang năm hoa nở, người ở nơi đâu
Chỉ thấy tùng bách nát thành củi khô
Lại nghe ruộng dâu hóa thành biển cả
Cổ nhân không về lại phía đông Lạc thành
Người nay vẫn đứng trước ngọn gió thổi hoa rơi
Năm qua năm lại, hoa vẫn thế
Năm đến năm đi, người đâu còn như xưa
Gửi đến người má hồng tươi thắm mấy lời
Hãy xót thương ông già đầu bạc sắp chết này
Ông già đầu bạc ấy thực đáng thương
Xưa kia cũng là một trang thiếu niên tuấn tú
Cũng là hạng công tử vương tôn dưới cây thơm
Giọng hát thanh, điệu múa đẹp trước cảnh hoa rụng
Ao đài của quan quang lộc đẹp như gấm vóc
Lầu gác của bậc tướng quân đầy hình vẽ thần tiên
Một sớm mắc bệnh nằm đó, không ai biết
Những ngày xuân hành lạc giờ ở đâu
Mày ngài mềm mại biết được bao lâu
Tóc hạc bỗng chốc rối như tơ
Nhìn nơi ca vũ xưa nay
Giờ chỉ còn bóng sẻ bay dưới hoàng hôn
--Bản dịch của Hoa Sơn--
-Trích Đường Thi Hồn Việt-
Vịnh ông đầu bạc
Hoa đào lý tường đông thành Lạc
Lơ lững bay xuống gác nhà ai?
Có nàng hương sắc mặn mòi
Gặp hoa rơi rụng thở dài khôn nguôi.
Nhan sắc úa, nay mùa hoa vở
Đến mai sau hoa nở, người đâu?
Chỉ còn tùng bách héo sầu
Lại nghe dâu rẫy hóa màu biển xanh.
Người xưa bỏ Lạc thành hiu quạnh
Giờ mình ai trước cảnh hoa bay
Tháng năm hoa lại nở đầy
Mà người năm tháng xuân ngày chóng phai.
Xin nhắn gữi hồng nhan tuyệt sắc
Hãy thương cho đầu bạc lão ông
Nhìn ông mà cảm thương lòng
Ôi thời niên thiếu má hồng còn đâu!
Ai công tử, vương tôn lá ngọc
Đêm ca say vũ khúc hoa bay
Hồ Quang Lộc, nét cung mây
Xanh như gác tường tranh đầy giáng tiên.
Lúc ngã bệnh ai người thân thuộc?
Nọ ba xuân hoan lạc chốn nào?
Mày ngài lượn sóng được bao?
Thoi đưa khoảnh khắc mái đầu trắng tơ.
Một thời ca vũ rượu thơ
Mà nay chỉ bóng chim mờ hoàng hôn.
--Bản dịch của Nguyễn Phước Hậu--
Thành Lạc phía đông nở mận đào
Bay qua bay lại rụng nhà nào?
Lạc Dương cô gái xinh tươi thế
Đi gặp hoa rơi, khổ sở sao!
Hoa rụng năm nay màu sắc đổi
Sang năm hoa nở người nơi đâu
Thấy chăng tùng bách thành cây củi
Nghe lại ruộng đồng hóa biển sâu.
Người xưa không lại Lạc Dương thành
Trước gió nay nhìn hoa rụng nhanh.
Năm lại năm qua hoa vẫn thế
Năm đi năm đến hẳn còn xinh?
Thương ông đầu bạc già gần chết
Xin gởi lời thăm đến bạn tình.
Ông già đầu bạc đáng thương thay
Xưa cũng thiếu niên khá đẹp trai
Là hạng vương tôn nhà quý phái
Đêm thanh ca múa trước hoa bay.
Ao đài quang lộc xanh là lụa
Lầu gác tướng quân bức họa đầy.
Một sớm bịnh nằm ai biết đến
Ba xuân vui thỏa khổ giờ đây.
Mày ngài mềm mại được bao lâu
Tóc hạc như tơ rối rắm sầu
Nhìn lại xưa nay nơi múa hát
Chỉ còn chiều xuống sẻ bay mau.
--Bản dịch của Viên Thu--
Vịnh ông đầu bạc
Đông Lạc dương đào lý rạng hoa,
Cánh bay phơ phất lạc hiên nhà.
Giai nhân nhan sắc ngời tươi thắm,
Than thở đường hoa rụng nhạt nhòa.
Hoa rụng năm nay vương sắc úa,
Hoa khai năm tới biết về đâu.
Bách tùng khô mục thành cây củi,
Biển biếc lần thâu xóa ruộng dâu.
Người đẹp thành đông không trở lại,
Ta buồn thấy gió lộng hoa rơi.
Tháng năm hoa cứ tươi hơn hớn,
Năm tháng người rồi úa tả tơi.
Nhắn gởi má hồng đang rạng rỡ,
Đoái thương cho kẻ bạc đầu đây.
Có nhìn tóc trắng mà yêu xót,
Xưa cũng là niên thiếu kém ai.
Công tử vương tôn thơm bóng thụ,
Trước hoa bay múa hát triền miên.
Ao hồ Quang lục xao tơ gấm,
Lầu gác tướng hầu họa hạc tiên.
Một sớm ốm nằm ai có biết,
Bao xuân hành lạc mộng là đâu?
Mày ngài thanh tú rồi xơ xác
Tóc hạc như tơ rối mái đầu !
Nơi trước hoan ca giờ quạnh quẽ,
Chỉ còn bóng sẽ lạc hoàng hôn !
--Chú thích và bản dịch của Đoàn Văn Liêm--
Tác giả và bài thơ của ông
Lưu Hi Di sinh năm 651, tự Đình Chi, người huyện Nhữ Châu (nay là Lâm Nhữ) tỉnh Hà Nam. Ông đỗ tiến sĩ năm Thương Nguyên II đời vua Đường Cao Tông (674). Bốn năm sau, chưa được bổ nhiệm (?), ông mất, hưởng dương 27 tuổi (678). Hiện nay, người ta vẫn chưa thu thập được tài liệu đáng tin cậy về hành trạng và văn nghiệp của ông (ngoài các trích dẫn của Tôn Dục trong tập Chính Thanh).
Cái chết của Lưu Hi Di quá đột ngột và không sáng tỏ. Có người bảo nhà sập đè chết ông. Có người cũng bảo có ai đó trả giá một ngàn lượng bạc để mua đứt hai câu “Niên niên tuế tuế hoa tương tự / Tuế tuế niên niên nhân bất đồng.”, không được như ý nên nổi giận, giết ông bằng một cái bao đất. Nếu việc nầy có thực thì kẻ giết người là ai?
Thông tin lưu truyền đưa ra vài cái tên, vô bằng vô cớ. Có thi sĩ nào bất tài mà sính thơ đến nỗi phải dùng nhiều tiền để đánh đổi thơ của người làm thơ của mình? Có thân hữu nào bất nhân đến nỗi giết người chỉ vì hai câu thơ?
Bài Bạch Đầu Ông Vịnh (Bạch đầu ngâm) chất chứa bi ai, dường như báo hiệu một chung cục đen tối của tác giả . Lưu Hi Di đã viết bài thơ khi ông chưa kịp thấy tuổi già của ông, nói cách khác, khi ông còn rất trẻ.
Người đàn bà trong bài thơ đương độ thanh xuân mỹ-miều-như-đào-như-lý mà đã có dự cảm không trong sáng cho ngày mai. Nàng bơ vơ giữa đất trời, nhìn hoa rơi rụng. Đông Lạc Dương vắng bóng người, vắng tiếng chim ca, vắng cả tiếng gió. Chỉ có nàng đang nghe tiếng thở dài của chính mình; ngày tháng trôi qua, không phải chỉ riêng sắc đẹp của nàng tàn phai, thân thế của nàng cũng long đong khốn khổ. Như sông không chảy ngược dòng, tuổi xuân tươi qua rồi không trở lại. Nàng vẫn là đoá hoa, một đoá hoa khô héo giữa đời vô tình, cô quạnh, không phương hướng. Hoa thường đi với mỹ nhân như hai mô thức có đường nét và phẩm tính tương tự nhau nhưng hoa có thể tàn huỷ rồi tái sinh mà người thì không. Khi bắt đầu tàn huỷ, người càng ngày càng đi sâu vào tàn huỷ, không thể trì hoãn, không thể cứu vãn (*).
Ông già đầu bạc là một người có quá khứ nhưng dấu hằn của quá khứ ấy không còn đậm nét nữa vì quá khứ ấy bây giờ chỉ còn là một ý niệm về tụ điểm vô thường của thời gian; quá khứ thật sự của một con người phải là một quá khứ đã phai nhoà tột độ, một quá khứ trống trắng, phẳng lì; và, hiện tại của y cũng chỉ là một hiện tại hàm hồ, uể oải, càng lúc càng bị lấp đầy bởi dư vang của cái gì đó tưởng-như-là-quá-khứ trộn lẫn với hình ảnh vàng úa, quạnh hiu của cái gì đó tưởng-như-là-hiện-tại nầy. Chiều đi vào hoàng hôn, ánh sáng chập choạng. Y không còn trông thấy gì ngoài bóng chim bay lượn trên không trung của đất ca vũ – cái nền cũ kỹ của chuyện-ngày-qua -- một dấu mốc mà y vẫn muốn bám chặc lấy như một nghĩa lý mong manh cho bản thân mình. Đêm đang mở cửa đón rước y, một tâm hồn bẻ bai. Trước thềm đêm, y không có thân nhân, không có bè bạn, không có quá khứ, không có hiện tại; y chỉ có một bản ngã trần trụi và một tương lai duy nhất, cái cằn cỗi, cái chết; y sẽ một mình trong cuộc hành trình băng hoại u buồn của y. Đêm có thể ngắn, nhưng cũng có thể rất dài. Dù sao chăng nữa, đêm bao la, người già thì bé nhỏ, lạc lõng với chút trắc ẩn vô ích còn sót lại trong đáy lòng của y.
Người trong thơ khóc cho nhan sắc điêu linh hay tiếc cho quá khứ mục nát, tựu trung không nghĩ gì khác hơn là thấy biết và chấp nhận mọi giây phút mà hiện thể của họ lưu vong trong tàn hủy. Những ngày tháng đi qua là dòng chuỗi đính kết muôn nghìn tàn hủy nối tiếp nhau. Mỗi ngày đi qua là một đổi thay, vui hơn hay buồn hơn, thành công hơn hay thất bại hơn, hạnh phúc hơn hay đau khổ hơn, mỗi ngày đi qua là mỗi ngày người tiến gần cái chết. Nhưng đó là cái chết của người hay cái chết của thời gian? Ý niệm thời gian còn tồn tại không sau khi người đã chết?
Ý tưởng nền trong bài thơ khá dung thường nhưng giàu cảm tính vì cung cách phô diễn chân thực, thống thiết và rất gần gũi với nhân sinh.
_____________________________
(*) Cổ nhân đã từng nghĩ đến các thuật trú nhan, trường sinh. Hậu nhân khiêm nhường hơn, lo tu tập dưỡng sinh. Tuy nhiên, thành quả cụ thể chỉ có tính giai đoạn, phản ảnh của nỗ lực lừa dối mình, lừa dối người. Y dược và khoa trang điểm đương nhiên có tác dụng ở bề mặt, có thể cải tiến vẻ người nhưng không bao giờ có thể cải tiến được lòng người. Những kiểu nói như “hàn gắn quá khứ, tô hồng tương lai” chẳng qua chỉ là những kiểu nói văn sáo vô ích. Có thể nới rộng hiện tại là thiên tài (Krishnamurti), nhưng loại thiên tài nầy đang ở đâu? Sống lâu hơn ba mươi năm hay trẻ lại ba mươi năm trong giòng thời gian mênh mông vô tận thì có nghĩa lý gì khi mà cuộc sống mất quá khứ và cũng không thực có hiện tại?
--Dịch nghĩa--
Hoa đào hoa lý ở phía đông thành Lạc Dương, bay đi bay về (theo gió đông thốc) không biết rơi vào nhà ai? Có cô gái đẹp người Lạc Dương rong chơi gặp hoa rơi, than thở mãi (rằng) năm nay trông thấy hoa rụng ta biết nhan sắc ta đã thay đổi, (nhưng) năm tới đến kỳ hoa nở, ta không biết đời ta sẽ trôi giạt về đâu. Lại từng nghe qua tùng bách gãy đổ thành củi khô, ruộng dâu biến thành biển xanh. Cổ nhân không trở về thành Lạc Dương trống trơn nầy nữa khiến cho ta phải một mình đứng nhìn cảnh gió thổi hoa rơi. Năm nầy sang năm khác, hoa vẫn nở (cùng hình dạng ấy cùng màu sắc ấy) nhưng người thì đã đổi thay. Nhắn gửi người thanh niên đang lúc cường tráng hãy nên thương cho (những) ông già đầu bạc sắp sửa hết đời. (Thực tình) chính ông già đầu bạc nầy đáng thương. Nhớ xưa, lão là một chàng trai đẹp gò má hồng hào, đã cùng bọn thanh niên thế gia đến ngồi dưới tàn cây thơm để xem ca múa tuyệt vời trước cảnh hoa rơi, cùng đến viếng các chốn văn vật như lầu các Quang Lộc, Trì Đài để xướng hoạ với nhau, cùng đến lầu các tướng quân xem tranh vẽ thiên tiên. (Nhưng) một sớm lão nằm bệnh cô đơn (không người quen biết đoái hoài) (thì còn nhớ làm chi) chuyện ba năm dài vui chơi chốn nào? (Nay) thử hỏi mày ngài của người ta có thể mềm mại được bao lâu? (Thời gian qua nhanh) chỉ trong chốc lát thôi, mái tóc bạc trắng (như lông chim hạc) đã rối như tơ. Còn chăng chỉ là nơi đài ca vũ xưa mấy con chim se sẻ đang bay lượn trong bóng chiều tà.
--Diễn nôm ra ngũ ngôn vần rớt--
Ông già đầu bạc
Gió nổi, mận đào bay,
Cánh đi cánh quay về.
Ven đông trời Lạc dương,
Mận đào bay phơi phới.
Nhà ai hoa lầy ngõ,
Mỹ nhân sầu tỉ tê :
« Năm nay hoa vừa rụng
Dung nhan dường sắt se
Năm sau hoa lại nở
Thân ta ôi đường mê
Điêu linh đời lận đận »
Xót thương tùng bách khô,
Kiếp tro tàn nguội lạnh.
Tiếc ngàn dâu xanh mơ,
Chìm khuất lòng biển mặn.
Người xưa vào vạn cổ,
Biệt tháng ngày băn khoăn.
Lạc thành luống trơ vơ,
Má hồng rầu lắng đọng.
« Năm năm hoa vẫn thế
Năm năm người đổi thay »
Nầy chàng trẻ hào hoa,
Hãy thương già lụ khụ,
Một chân trong quan tài,
Từng một thời thanh xuân!
Từng một thời tú lệ,
Bóng cây rờn điệu múa,
Bạn bầy ta hát ca.
Hớn hở cùng ngàn hoa,
Say Trì Đài gấm vóc,
Ngất ngưởng thềm Quang Lộc.
Thiên tiên hồng trần lạc,
Lầu cao gối mộng dài.
Một sớm bệnh nằm côi,
Nào ai đâu đoái hoài.
Ba năm trường vui chơi,
Chốn nào đành quên thôi.
Mày ngài nay xơ xác,
Tóc bạc thoắt rối bời
Mịt mờ sân ca vũ.
Dăm chim nhỏ lạc loài,
Vờn bóng trời vàng trôi.
--Phóng dịch ra lục bát--
Ông già đầu bạc
Gió đưa gió đẩy lý đào,
Chao đi chao lại rơi vào nhà ai?
Thành đông gió trút hoa bay,
Gái xinh đất Lạc thở dài ủ ê:
Hỏi hoa mấy độ xuân thì,
Hoa tàn, hoa nở, ích gì xuân sang?
Xuân sang hồng lục đua chen,
Thiếp tôi bồ liễu lưu liên sông hồ!
Hùng phong tùng bách đâu ngờ,
Cành khô nhánh gãy. Một giờ củi đun.
Ngàn dâu tít tắp khôn cùng,
Bỗng đâu tan tác ra trùng biển xanh.
Người ơi, sao bỏ Lạc thành,
Bỏ tôi hiu quạnh một mình chơ vơ?
Năm trôi tháng nổi thờ ơ,
Dung nhan xàu héo, bơ phờ, tiêu tao.
Hết năm rồi đến năm nào,
Dấu chân mòn mõi, đời ngao ngán đời.
Hỡi người má thắm môi tươi,
Hãy thương già đuối rạc rày sở sinh!
Lão từng một thuở thiếu niên,
Chẳng lo, chẳng nghĩ, chẳng phiền, chẳng than.
Lão từng một thuở huy hoàng,
Cung đàn nhịp phách, xênh xang bạn bầy.
Hương nùng hoa động lòng cây,
Loan vui phơi phới, phượng say la đà.
Trì Đài, Quang Lộc ngâm nga,
Lầu cao gác mộng thiên hà xa chơi.
Mấy năm hoan lạc! Đành thôi,
Hoài công ngóng bạn cuối trời chân mây.
Hôm kia ngã bệnh. Buồn lây,
Thiu thiu giường chiếu tiếc ngày phù du.
Đường đi tú hú sa mù,
Đường vế lãng đãng âm dư cội nguồn.
Làn mi xơ xác sầu vương,
Tìm trong tám cõi hoang đường phận ai.
Thoắt trông tóc bạc rối bời,
Lênh mênh khoé mắt, rã rời cô đơn.
Vũ ca thềm cũ mờ sương,
Liu chiu chim nhỏ lạc đàn chiều tênh.
Đoàn Văn Liêm (7/2008)
--Bản dịch của Anh Nguyên--
Vịnh ông đầu bạc
Lạc-Dương, đào, mận đầy hoa,
Bay qua bay lại, rơi nhà ai đây.
Lạc-Dương, gái đẹp cũng đầy,
Gặp hoa rơi rụng, đêm ngày thở than.
Năm nay, sắc đổi, hoa tàn,
Sang năm hoa nở, lại đang nơi nào?
Bách, tùng, thành đống củi cao,
Ruộng dâu hóa biển lúc nào ai hay!
Người xưa không lại thành này,
Người nay đứng ngó gió lay hoa tàn.
Năm năm hoa thắm trên dàn,
Năm nay người khác dung nhan năm rồi.
Nhắn ai nhan sắc đương thời,
Thương ông đầu bạc sắp rời cõi dương.
Nghĩ ông quả thật đáng thương,
Xưa kia tuấn tú dễ thường kém ai.
Con quan, cháu chúa, chẳng sai,
Hát trong, múa dẻo, trước đài hoa tung.
Đài ao, gấm vóc xen lồng,
Tướng công, lầu gác vẽ rồng, thần, tiên.
Sớm kia mắc bệnh, người quên,
Vui Xuân ba tháng, ai bên bây giờ!
Mày ngài mềm mại bơ thờ,
Tóc xanh bỗng chốc như tơ rối nhàu.
Những nơi múa hát, từ lâu,
Chỉ còn chim lượn trong mầu hoàng hôn...
--Bản dịch của Nguyễn Minh--
Phía đông thành Lạc Dương hoa mận
Bay tới lui tới tận nhà ai ?
Lạc Dương cô gái trang đài
Đi đường thấy đóa hoa rơi than rằng:
Nay hoa rụng, sắc mình cũng đổi
Tới sang năm hoa nở, mình sao ?
Bách thông thành củi gãy nhào
Vườn dâu nghe nói thành ao thành đồng
Người xưa chẳng nơi đông thành Lạc
Người nay đang trước xác hoa rơi
Năm năm hoa vẫn thắm tươi
Năm năm nhan sắc con người kém đi
Gửi những kẻ phương phi hồng thắm
Hãy cảm thương tóc trắng ông già
Đang nằm nửa chết đằng kia
Trước đây tuấn tú rất là dễ ưa
Đã bạn củng con vua cháu chúa
Dưới hoa thơm xem múa nghe ca
Đài ao gấm vóc đã qua
Lâu đài võ tướng cũng là thường thôi
Một sớm bệnh không ai hay biết
Ba tháng xuân thấm mệt bên ai ?
Mày ngài mềm mại đâu dài
Thoắt rồi thấy mái tóc mai trắng bù
Chốn xưa ca múa hoang vu
Chỉ còn chim chóc bay mờ hoàng hôn
Nguyên tác: Lưu Hi Di
白頭翁詠
洛陽城東桃李花，飛來飛去落誰家。
洛陽兒女好顏色，行逢落花長嘆息。
今年花落顏色改，明年花開復誰在。
已見鬆柏摧為薪，更聞桑田變成海。
古人無復洛城東，今人還對落花風。
年年歲歲花相似，歲歲年年人不同。
寄言全盛紅顏子，應憐半死白頭翁。
此翁白頭真可憐，伊昔紅顏美少年。
公子王孫芳樹下，清歌妙舞落花前。
光祿池台開錦繡，將軍樓閣畫神仙。
一朝臥病無相識，三春行樂在誰邊。
婉轉蛾眉能幾時，須臾鶴發亂如絲。
但看古來歌舞地，惟有黃昏鳥雀飛。
Bạch đầu ông vịnh
Lưu Hy Di
Lạc Dương thành đông đào lý hoa
Phi lai phi khứ lạc thùy gia
Lạc Dương nhi nữ hảo nhan sắc
Hành phùng lạc hoa trường thán tức
Kim niên hoa lạc nhan sắc cải
Minh niên hoa khai phục thùy tại
Dĩ kiến tùng bách tôì vi tân
Cánh văn tang điền biến thanh hải
Cố nhân vô phục lạc thành đông
Kim nhân hoàn đối lạc hoa phong
Niên niên tuế tuế hoa tương tư.
Tuế tuế niên niên nhân bất đồng
Ký ngôn toàn thịnh hồng nhan tư?
Tu lân bán tử bạch đầu ông
Thử ông bạch đầu chân khả lân
Y tích hồng nhan mỹ thiếu niên
Công tử vương tôn phương thụ ha.
Thanh ca diệu vũ lạc hoa tiền
Quang lục trì đài giao cẩm tú
Tướng quân lâu các họa thần tiên
Nhất triêu ngọa bệnh vô tương thức
Tam xuân hành lạc tại thùy biên
Uyển chuyển nga mi năng kỷ thì
Tu du hạc phát loạn như ty
Đản khán cổ lai hoan vũ địa
Duy hữu hoàng hôn điểu tước phi
--Dịch nghĩa:--
Vịnh ông đầu bạc
Đông thành Lạc Dương hoa đào hoa mận nở
Bay qua bay lại, rơi xuống nhà ai
Con gái Lạc Dương thật xinh đẹp
Đi đường thấy hoa rụng, than thở khôn nguôi
Năm nay hoa rụng, nhan sắc đổi
Sang năm hoa nở, người ở nơi đâu
Chỉ thấy tùng bách nát thành củi khô
Lại nghe ruộng dâu hóa thành biển cả
Cổ nhân không về lại phía đông Lạc thành
Người nay vẫn đứng trước ngọn gió thổi hoa rơi
Năm qua năm lại, hoa vẫn thế
Năm đến năm đi, người đâu còn như xưa
Gửi đến người má hồng tươi thắm mấy lời
Hãy xót thương ông già đầu bạc sắp chết này
Ông già đầu bạc ấy thực đáng thương
Xưa kia cũng là một trang thiếu niên tuấn tú
Cũng là hạng công tử vương tôn dưới cây thơm
Giọng hát thanh, điệu múa đẹp trước cảnh hoa rụng
Ao đài của quan quang lộc đẹp như gấm vóc
Lầu gác của bậc tướng quân đầy hình vẽ thần tiên
Một sớm mắc bệnh nằm đó, không ai biết
Những ngày xuân hành lạc giờ ở đâu
Mày ngài mềm mại biết được bao lâu
Tóc hạc bỗng chốc rối như tơ
Nhìn nơi ca vũ xưa nay
Giờ chỉ còn bóng sẻ bay dưới hoàng hôn
--Bản dịch của Hoa Sơn--
-Trích Đường Thi Hồn Việt-
Vịnh ông đầu bạc
Hoa đào lý tường đông thành Lạc
Lơ lững bay xuống gác nhà ai?
Có nàng hương sắc mặn mòi
Gặp hoa rơi rụng thở dài khôn nguôi.
Nhan sắc úa, nay mùa hoa vở
Đến mai sau hoa nở, người đâu?
Chỉ còn tùng bách héo sầu
Lại nghe dâu rẫy hóa màu biển xanh.
Người xưa bỏ Lạc thành hiu quạnh
Giờ mình ai trước cảnh hoa bay
Tháng năm hoa lại nở đầy
Mà người năm tháng xuân ngày chóng phai.
Xin nhắn gữi hồng nhan tuyệt sắc
Hãy thương cho đầu bạc lão ông
Nhìn ông mà cảm thương lòng
Ôi thời niên thiếu má hồng còn đâu!
Ai công tử, vương tôn lá ngọc
Đêm ca say vũ khúc hoa bay
Hồ Quang Lộc, nét cung mây
Xanh như gác tường tranh đầy giáng tiên.
Lúc ngã bệnh ai người thân thuộc?
Nọ ba xuân hoan lạc chốn nào?
Mày ngài lượn sóng được bao?
Thoi đưa khoảnh khắc mái đầu trắng tơ.
Một thời ca vũ rượu thơ
Mà nay chỉ bóng chim mờ hoàng hôn.
--Bản dịch của Nguyễn Phước Hậu--
Thành Lạc phía đông nở mận đào
Bay qua bay lại rụng nhà nào?
Lạc Dương cô gái xinh tươi thế
Đi gặp hoa rơi, khổ sở sao!
Hoa rụng năm nay màu sắc đổi
Sang năm hoa nở người nơi đâu
Thấy chăng tùng bách thành cây củi
Nghe lại ruộng đồng hóa biển sâu.
Người xưa không lại Lạc Dương thành
Trước gió nay nhìn hoa rụng nhanh.
Năm lại năm qua hoa vẫn thế
Năm đi năm đến hẳn còn xinh?
Thương ông đầu bạc già gần chết
Xin gởi lời thăm đến bạn tình.
Ông già đầu bạc đáng thương thay
Xưa cũng thiếu niên khá đẹp trai
Là hạng vương tôn nhà quý phái
Đêm thanh ca múa trước hoa bay.
Ao đài quang lộc xanh là lụa
Lầu gác tướng quân bức họa đầy.
Một sớm bịnh nằm ai biết đến
Ba xuân vui thỏa khổ giờ đây.
Mày ngài mềm mại được bao lâu
Tóc hạc như tơ rối rắm sầu
Nhìn lại xưa nay nơi múa hát
Chỉ còn chiều xuống sẻ bay mau.
--Bản dịch của Viên Thu--
Vịnh ông đầu bạc
Đông Lạc dương đào lý rạng hoa,
Cánh bay phơ phất lạc hiên nhà.
Giai nhân nhan sắc ngời tươi thắm,
Than thở đường hoa rụng nhạt nhòa.
Hoa rụng năm nay vương sắc úa,
Hoa khai năm tới biết về đâu.
Bách tùng khô mục thành cây củi,
Biển biếc lần thâu xóa ruộng dâu.
Người đẹp thành đông không trở lại,
Ta buồn thấy gió lộng hoa rơi.
Tháng năm hoa cứ tươi hơn hớn,
Năm tháng người rồi úa tả tơi.
Nhắn gởi má hồng đang rạng rỡ,
Đoái thương cho kẻ bạc đầu đây.
Có nhìn tóc trắng mà yêu xót,
Xưa cũng là niên thiếu kém ai.
Công tử vương tôn thơm bóng thụ,
Trước hoa bay múa hát triền miên.
Ao hồ Quang lục xao tơ gấm,
Lầu gác tướng hầu họa hạc tiên.
Một sớm ốm nằm ai có biết,
Bao xuân hành lạc mộng là đâu?
Mày ngài thanh tú rồi xơ xác
Tóc hạc như tơ rối mái đầu !
Nơi trước hoan ca giờ quạnh quẽ,
Chỉ còn bóng sẽ lạc hoàng hôn !
--Chú thích và bản dịch của Đoàn Văn Liêm--
Tác giả và bài thơ của ông
Lưu Hi Di sinh năm 651, tự Đình Chi, người huyện Nhữ Châu (nay là Lâm Nhữ) tỉnh Hà Nam. Ông đỗ tiến sĩ năm Thương Nguyên II đời vua Đường Cao Tông (674). Bốn năm sau, chưa được bổ nhiệm (?), ông mất, hưởng dương 27 tuổi (678). Hiện nay, người ta vẫn chưa thu thập được tài liệu đáng tin cậy về hành trạng và văn nghiệp của ông (ngoài các trích dẫn của Tôn Dục trong tập Chính Thanh).
Cái chết của Lưu Hi Di quá đột ngột và không sáng tỏ. Có người bảo nhà sập đè chết ông. Có người cũng bảo có ai đó trả giá một ngàn lượng bạc để mua đứt hai câu “Niên niên tuế tuế hoa tương tự / Tuế tuế niên niên nhân bất đồng.”, không được như ý nên nổi giận, giết ông bằng một cái bao đất. Nếu việc nầy có thực thì kẻ giết người là ai?
Thông tin lưu truyền đưa ra vài cái tên, vô bằng vô cớ. Có thi sĩ nào bất tài mà sính thơ đến nỗi phải dùng nhiều tiền để đánh đổi thơ của người làm thơ của mình? Có thân hữu nào bất nhân đến nỗi giết người chỉ vì hai câu thơ?
Bài Bạch Đầu Ông Vịnh (Bạch đầu ngâm) chất chứa bi ai, dường như báo hiệu một chung cục đen tối của tác giả . Lưu Hi Di đã viết bài thơ khi ông chưa kịp thấy tuổi già của ông, nói cách khác, khi ông còn rất trẻ.
Người đàn bà trong bài thơ đương độ thanh xuân mỹ-miều-như-đào-như-lý mà đã có dự cảm không trong sáng cho ngày mai. Nàng bơ vơ giữa đất trời, nhìn hoa rơi rụng. Đông Lạc Dương vắng bóng người, vắng tiếng chim ca, vắng cả tiếng gió. Chỉ có nàng đang nghe tiếng thở dài của chính mình; ngày tháng trôi qua, không phải chỉ riêng sắc đẹp của nàng tàn phai, thân thế của nàng cũng long đong khốn khổ. Như sông không chảy ngược dòng, tuổi xuân tươi qua rồi không trở lại. Nàng vẫn là đoá hoa, một đoá hoa khô héo giữa đời vô tình, cô quạnh, không phương hướng. Hoa thường đi với mỹ nhân như hai mô thức có đường nét và phẩm tính tương tự nhau nhưng hoa có thể tàn huỷ rồi tái sinh mà người thì không. Khi bắt đầu tàn huỷ, người càng ngày càng đi sâu vào tàn huỷ, không thể trì hoãn, không thể cứu vãn (*).
Ông già đầu bạc là một người có quá khứ nhưng dấu hằn của quá khứ ấy không còn đậm nét nữa vì quá khứ ấy bây giờ chỉ còn là một ý niệm về tụ điểm vô thường của thời gian; quá khứ thật sự của một con người phải là một quá khứ đã phai nhoà tột độ, một quá khứ trống trắng, phẳng lì; và, hiện tại của y cũng chỉ là một hiện tại hàm hồ, uể oải, càng lúc càng bị lấp đầy bởi dư vang của cái gì đó tưởng-như-là-quá-khứ trộn lẫn với hình ảnh vàng úa, quạnh hiu của cái gì đó tưởng-như-là-hiện-tại nầy. Chiều đi vào hoàng hôn, ánh sáng chập choạng. Y không còn trông thấy gì ngoài bóng chim bay lượn trên không trung của đất ca vũ – cái nền cũ kỹ của chuyện-ngày-qua -- một dấu mốc mà y vẫn muốn bám chặc lấy như một nghĩa lý mong manh cho bản thân mình. Đêm đang mở cửa đón rước y, một tâm hồn bẻ bai. Trước thềm đêm, y không có thân nhân, không có bè bạn, không có quá khứ, không có hiện tại; y chỉ có một bản ngã trần trụi và một tương lai duy nhất, cái cằn cỗi, cái chết; y sẽ một mình trong cuộc hành trình băng hoại u buồn của y. Đêm có thể ngắn, nhưng cũng có thể rất dài. Dù sao chăng nữa, đêm bao la, người già thì bé nhỏ, lạc lõng với chút trắc ẩn vô ích còn sót lại trong đáy lòng của y.
Người trong thơ khóc cho nhan sắc điêu linh hay tiếc cho quá khứ mục nát, tựu trung không nghĩ gì khác hơn là thấy biết và chấp nhận mọi giây phút mà hiện thể của họ lưu vong trong tàn hủy. Những ngày tháng đi qua là dòng chuỗi đính kết muôn nghìn tàn hủy nối tiếp nhau. Mỗi ngày đi qua là một đổi thay, vui hơn hay buồn hơn, thành công hơn hay thất bại hơn, hạnh phúc hơn hay đau khổ hơn, mỗi ngày đi qua là mỗi ngày người tiến gần cái chết. Nhưng đó là cái chết của người hay cái chết của thời gian? Ý niệm thời gian còn tồn tại không sau khi người đã chết?
Ý tưởng nền trong bài thơ khá dung thường nhưng giàu cảm tính vì cung cách phô diễn chân thực, thống thiết và rất gần gũi với nhân sinh.
_____________________________
(*) Cổ nhân đã từng nghĩ đến các thuật trú nhan, trường sinh. Hậu nhân khiêm nhường hơn, lo tu tập dưỡng sinh. Tuy nhiên, thành quả cụ thể chỉ có tính giai đoạn, phản ảnh của nỗ lực lừa dối mình, lừa dối người. Y dược và khoa trang điểm đương nhiên có tác dụng ở bề mặt, có thể cải tiến vẻ người nhưng không bao giờ có thể cải tiến được lòng người. Những kiểu nói như “hàn gắn quá khứ, tô hồng tương lai” chẳng qua chỉ là những kiểu nói văn sáo vô ích. Có thể nới rộng hiện tại là thiên tài (Krishnamurti), nhưng loại thiên tài nầy đang ở đâu? Sống lâu hơn ba mươi năm hay trẻ lại ba mươi năm trong giòng thời gian mênh mông vô tận thì có nghĩa lý gì khi mà cuộc sống mất quá khứ và cũng không thực có hiện tại?
--Dịch nghĩa--
Hoa đào hoa lý ở phía đông thành Lạc Dương, bay đi bay về (theo gió đông thốc) không biết rơi vào nhà ai? Có cô gái đẹp người Lạc Dương rong chơi gặp hoa rơi, than thở mãi (rằng) năm nay trông thấy hoa rụng ta biết nhan sắc ta đã thay đổi, (nhưng) năm tới đến kỳ hoa nở, ta không biết đời ta sẽ trôi giạt về đâu. Lại từng nghe qua tùng bách gãy đổ thành củi khô, ruộng dâu biến thành biển xanh. Cổ nhân không trở về thành Lạc Dương trống trơn nầy nữa khiến cho ta phải một mình đứng nhìn cảnh gió thổi hoa rơi. Năm nầy sang năm khác, hoa vẫn nở (cùng hình dạng ấy cùng màu sắc ấy) nhưng người thì đã đổi thay. Nhắn gửi người thanh niên đang lúc cường tráng hãy nên thương cho (những) ông già đầu bạc sắp sửa hết đời. (Thực tình) chính ông già đầu bạc nầy đáng thương. Nhớ xưa, lão là một chàng trai đẹp gò má hồng hào, đã cùng bọn thanh niên thế gia đến ngồi dưới tàn cây thơm để xem ca múa tuyệt vời trước cảnh hoa rơi, cùng đến viếng các chốn văn vật như lầu các Quang Lộc, Trì Đài để xướng hoạ với nhau, cùng đến lầu các tướng quân xem tranh vẽ thiên tiên. (Nhưng) một sớm lão nằm bệnh cô đơn (không người quen biết đoái hoài) (thì còn nhớ làm chi) chuyện ba năm dài vui chơi chốn nào? (Nay) thử hỏi mày ngài của người ta có thể mềm mại được bao lâu? (Thời gian qua nhanh) chỉ trong chốc lát thôi, mái tóc bạc trắng (như lông chim hạc) đã rối như tơ. Còn chăng chỉ là nơi đài ca vũ xưa mấy con chim se sẻ đang bay lượn trong bóng chiều tà.
--Diễn nôm ra ngũ ngôn vần rớt--
Ông già đầu bạc
Gió nổi, mận đào bay,
Cánh đi cánh quay về.
Ven đông trời Lạc dương,
Mận đào bay phơi phới.
Nhà ai hoa lầy ngõ,
Mỹ nhân sầu tỉ tê :
« Năm nay hoa vừa rụng
Dung nhan dường sắt se
Năm sau hoa lại nở
Thân ta ôi đường mê
Điêu linh đời lận đận »
Xót thương tùng bách khô,
Kiếp tro tàn nguội lạnh.
Tiếc ngàn dâu xanh mơ,
Chìm khuất lòng biển mặn.
Người xưa vào vạn cổ,
Biệt tháng ngày băn khoăn.
Lạc thành luống trơ vơ,
Má hồng rầu lắng đọng.
« Năm năm hoa vẫn thế
Năm năm người đổi thay »
Nầy chàng trẻ hào hoa,
Hãy thương già lụ khụ,
Một chân trong quan tài,
Từng một thời thanh xuân!
Từng một thời tú lệ,
Bóng cây rờn điệu múa,
Bạn bầy ta hát ca.
Hớn hở cùng ngàn hoa,
Say Trì Đài gấm vóc,
Ngất ngưởng thềm Quang Lộc.
Thiên tiên hồng trần lạc,
Lầu cao gối mộng dài.
Một sớm bệnh nằm côi,
Nào ai đâu đoái hoài.
Ba năm trường vui chơi,
Chốn nào đành quên thôi.
Mày ngài nay xơ xác,
Tóc bạc thoắt rối bời
Mịt mờ sân ca vũ.
Dăm chim nhỏ lạc loài,
Vờn bóng trời vàng trôi.
--Phóng dịch ra lục bát--
Ông già đầu bạc
Gió đưa gió đẩy lý đào,
Chao đi chao lại rơi vào nhà ai?
Thành đông gió trút hoa bay,
Gái xinh đất Lạc thở dài ủ ê:
Hỏi hoa mấy độ xuân thì,
Hoa tàn, hoa nở, ích gì xuân sang?
Xuân sang hồng lục đua chen,
Thiếp tôi bồ liễu lưu liên sông hồ!
Hùng phong tùng bách đâu ngờ,
Cành khô nhánh gãy. Một giờ củi đun.
Ngàn dâu tít tắp khôn cùng,
Bỗng đâu tan tác ra trùng biển xanh.
Người ơi, sao bỏ Lạc thành,
Bỏ tôi hiu quạnh một mình chơ vơ?
Năm trôi tháng nổi thờ ơ,
Dung nhan xàu héo, bơ phờ, tiêu tao.
Hết năm rồi đến năm nào,
Dấu chân mòn mõi, đời ngao ngán đời.
Hỡi người má thắm môi tươi,
Hãy thương già đuối rạc rày sở sinh!
Lão từng một thuở thiếu niên,
Chẳng lo, chẳng nghĩ, chẳng phiền, chẳng than.
Lão từng một thuở huy hoàng,
Cung đàn nhịp phách, xênh xang bạn bầy.
Hương nùng hoa động lòng cây,
Loan vui phơi phới, phượng say la đà.
Trì Đài, Quang Lộc ngâm nga,
Lầu cao gác mộng thiên hà xa chơi.
Mấy năm hoan lạc! Đành thôi,
Hoài công ngóng bạn cuối trời chân mây.
Hôm kia ngã bệnh. Buồn lây,
Thiu thiu giường chiếu tiếc ngày phù du.
Đường đi tú hú sa mù,
Đường vế lãng đãng âm dư cội nguồn.
Làn mi xơ xác sầu vương,
Tìm trong tám cõi hoang đường phận ai.
Thoắt trông tóc bạc rối bời,
Lênh mênh khoé mắt, rã rời cô đơn.
Vũ ca thềm cũ mờ sương,
Liu chiu chim nhỏ lạc đàn chiều tênh.
Đoàn Văn Liêm (7/2008)
--Bản dịch của Anh Nguyên--
Vịnh ông đầu bạc
Lạc-Dương, đào, mận đầy hoa,
Bay qua bay lại, rơi nhà ai đây.
Lạc-Dương, gái đẹp cũng đầy,
Gặp hoa rơi rụng, đêm ngày thở than.
Năm nay, sắc đổi, hoa tàn,
Sang năm hoa nở, lại đang nơi nào?
Bách, tùng, thành đống củi cao,
Ruộng dâu hóa biển lúc nào ai hay!
Người xưa không lại thành này,
Người nay đứng ngó gió lay hoa tàn.
Năm năm hoa thắm trên dàn,
Năm nay người khác dung nhan năm rồi.
Nhắn ai nhan sắc đương thời,
Thương ông đầu bạc sắp rời cõi dương.
Nghĩ ông quả thật đáng thương,
Xưa kia tuấn tú dễ thường kém ai.
Con quan, cháu chúa, chẳng sai,
Hát trong, múa dẻo, trước đài hoa tung.
Đài ao, gấm vóc xen lồng,
Tướng công, lầu gác vẽ rồng, thần, tiên.
Sớm kia mắc bệnh, người quên,
Vui Xuân ba tháng, ai bên bây giờ!
Mày ngài mềm mại bơ thờ,
Tóc xanh bỗng chốc như tơ rối nhàu.
Những nơi múa hát, từ lâu,
Chỉ còn chim lượn trong mầu hoàng hôn...
--Bản dịch của Nguyễn Minh--
Phía đông thành Lạc Dương hoa mận
Bay tới lui tới tận nhà ai ?
Lạc Dương cô gái trang đài
Đi đường thấy đóa hoa rơi than rằng:
Nay hoa rụng, sắc mình cũng đổi
Tới sang năm hoa nở, mình sao ?
Bách thông thành củi gãy nhào
Vườn dâu nghe nói thành ao thành đồng
Người xưa chẳng nơi đông thành Lạc
Người nay đang trước xác hoa rơi
Năm năm hoa vẫn thắm tươi
Năm năm nhan sắc con người kém đi
Gửi những kẻ phương phi hồng thắm
Hãy cảm thương tóc trắng ông già
Đang nằm nửa chết đằng kia
Trước đây tuấn tú rất là dễ ưa
Đã bạn củng con vua cháu chúa
Dưới hoa thơm xem múa nghe ca
Đài ao gấm vóc đã qua
Lâu đài võ tướng cũng là thường thôi
Một sớm bệnh không ai hay biết
Ba tháng xuân thấm mệt bên ai ?
Mày ngài mềm mại đâu dài
Thoắt rồi thấy mái tóc mai trắng bù
Chốn xưa ca múa hoang vu
Chỉ còn chim chóc bay mờ hoàng hôn