Bát Nguyệt Thập Ngũ Dạ Tặng Trương Công Tào
Nguyên tác: Hàn Dũ
八月十五夜贈張功曹
韓愈
纖雲四卷天無河，
清風吹空月舒波。
沙平水息聲影絕，
一杯相屬君當歌。
君歌聲酸辭且苦，
不能聽終淚如雨。
洞庭連天九疑高，
蛟龍出沒猩鼯號。
十生九死到官所，
幽居默默如藏逃。
下床畏蛇食畏藥，
海氣濕蟄熏腥臊。
昨者州前捶大鼓，
嗣皇繼聖登夔皋。
赦書一日行萬里，
罪從大辟皆除死。
遷者追回流者還，
滌瑕蕩垢清朝班。
州家申名使家抑，
坎軻只得移荊蠻。
判司卑官不堪說，
未免捶楚塵埃間。
同時輩流多上道，
天路幽險難追攀。
君歌且休聽我歌，
我歌今與君殊科。
一年明月今宵多，
人生由命非由他。
有酒不飲奈明何。
Bát Nguyệt Thập Ngũ DạTặng Trương CôngTào
Hàn Dũ
Tiêm vân tứ quyển thiên vô hà,
Thanh phong xuy không nguyệt thư ba.
Sa bình thuỷ tức thanh ảnh tuyệt,
Nhất bôi tương thuộc quân đương ca.
Quân ca thanh toan từ thả khổ,
Bất năng thính chung lệ như vũ.
Động Đình liên thiên, Cửu Nghi cao,
Giao long xuất một tinh ngô hào.
Thập sinh cửu tử đáo quan sở,
U cư mặc mặc như tàng đào.
Hạ sàng uý xà thực uý dược,
Hải khí thấp chập huân tinh tao.
Tạc giả châu tiền chuý đại cổ,
Tự hoàng kế thánh đăng Quỳ Cao.
Xá thư nhất nhật hành vạn lý,
Tội tòng đại tích giai trừ tử.
Thiên giả truy hồi lưu giả hoàn,
Địch hà đãng cấu thanh triêu ban.
Châu gia thân danh sử gia ức,
Khảm kha chỉ đắc di Kinh Man.
Phán ty ty quan bất kham thuyết,
Vị miễn chuý sở trần ai gian.
Đồng thì bối lưu đa thượng đạo,
Thiên lộ u hiểm nan truy phan.
Quân ca thả hưu thính ngã ca,
Ngã ca kim dữ quân thù khoa.
Nhất niên minh nguyệt kim tiêu đa,
Nhân sinh do mệnh phi do tha.
Hữu tửu bất ẩm nại minh hà.
Chú thích: 1/ Trương Công Tào, tên Thự, quê Hà Giản. Toàn Đường Thi ghi nhận ông còn để lại 1 bài thơ. Đậu tiến sĩ, đang làm giám sát ngự sử, khoảng năm 803 vùng Quan Trung mất mùa, ông cùng tác giả Hàn Dũ và một người nữa dâng sớ xin vua miễn bắt phu và giảm thuế cho dân; Đường Đức tông nổi giận giáng cả ba ông xuống chức huyện lệnh và biếm đi Giang Nam. Năm 805, Thuận tông lên ngôi xuống chiếu đại xá, ông và Hàn Dũ cũng chỉ được cùng về Kinh Man (nay trong huyện Giang Lăng tỉnh Hồ Bắc); còn bị giáng chức lần nữa: ông giữ chức công tào tham quân còn Hàn Dũ giữ chức pháp tào tham quân trong mạc phủ. Tác giả HD làm bài này đêm rằm tháng tám tại Kinh Man. 2/ Động Đình, tên hồ, nay trong huyện Nhạc Dương, phía bắc tỉnh Hồ Nam. 3/ Cửu Nghi, tên núi, nay ở phía nam huyện Ninh Viễn tỉnh Hồ Nam. 4/ Quỳ Cao, tức Bá Quỳ và Cao Đào, đều là bầy tôi giỏi của vua Thuấn đời nhà Ngu. Trong bài ý chỉ quần thần tài giỏi. 5/ Kinh Man, tên đất, nay trong huyện Giang Lăng tỉnh Hồ Bắc. 6/ Câu “ngã ca kim dữ quân thù khoa” có bản chép là “ngã kim dữ quân khởi thù khoa”, ý nghĩa mỗi câu do đó có khác biệt khi phiên dịch toàn bài.
Dịch nghĩa:
Đêm Rằm Tháng Tám Tặng Trương Công Tào
Mây mỏng bốn phương đã tản, trên trời không thấy giải Ngân hà;
gió mát thổi trong không gian, ánh trăng như các làn sóng nhàn hạ.
Bãi cát bằng phẳng, nước đứng, cảnh sắc yên lặng;
một chén nâng lên mời bác hát.
Bác hát giọng chua chát, lời cay đắng;
tôi nghe chưa hết bài mà nước mắt đã đổ như mưa.
[Mặt] hồ Động Đình như liền với trời, núi Cửu Nghi cao [chót vót];
[chỉ thấy] rồng nước trồi hụp, khỉ chồn kêu hú.
Chín phần chết trên mười phần sống mới tới được nhiệm sở [nơi biếm trích];
[mà sao ông cứ] sống nín lặng như người lẩn trốn.
Nằm xuống giường thì sợ rắn rết, ăn miếng cơm lại e bị hạ độc;
hơi nước ẩm thấp, mùi côn trùng dưới đất tanh hôi.
Hôm qua trên dinh châu đánh trống lớn,
[báo tin] vua mới đăng quang chiêu tập Quỳ Cao [hiền thần].
Chiếu đại xá ban ra, một ngày truyền đi xa cả vạn dặm;
án tử hình được tha chết.
Người bị biếm trích và người bị lưu đày được gọi về;
rửa ngọc lau bụi cho trong sáng triều đình.
Nhà châu làm danh sách [người bị biếm trích] trình lên, nhà quan sát sứ đè xuống;
gây trở ngại nên chỉ được đổi đi Kinh Man.
Chức phán quan nhỏ bé khó mà lên tiếng [phân trần];
[còn] chưa được miễn nằm xuống đất bụi nhận đòn đánh gậy.
Những người cùng lúc bị đi đày, đa số đang trên đường về;
hoạn lộ đầy nguy hiểm thầm lặng rất khó vin trèo.
Bác hát xong ngồi nghe tôi hát;
nay tôi hát không giống bác.
Mỗi năm trăng chỉ sáng nhất đêm nay;
con người trong trần thế mọi thứ đều do số mệnh xếp đặt [nên có chi mà oán hận];
chúng ta có rượu mà không uống, há phụ vầng trăng sáng hay sao ?
--Bản dịch của Nguyễn Minh--
Không Ngân hà, bốn phương mây tản
Trăng an nhàn, gió thoảng thổi qua
Cát bằng, nước đứng cảnh hoà
Một chung mời bác ngâm nga đôi bài
Giọng bác ca đắng cay, chua chát
Nghe chưa xong nước mắt như mưa
Động Đình, núi Cửu Nghi xa
Khỉ kêu chồn hú, rồng già hụp bơi
Chín phần chết trên mười phần sống
Nơi lưu đày nín lặng như thường
Ăn sợ độc, nằm rắn trườn
Khí trời ẩm thấp, côn trùng hôi tanh
Hôm qua huyện phát thanh trống đánh
Vua mới lên dùng thánh Cao, Quỳ
Chiếu ban đại xá truyền đi
Ngày xa vạn dặm. giảm thi tử hình
Kẻ lưu đày dắp danh được thả
Ngọc rửa xong sáng loá triều đình
Phủ phê duyệt biểu huyện trình
Chỉ cho về chốn mọi Kinh Man này
Chức quan nhỏ khó bày lời nói
Lại chưa qua bị tội đánh đòn
Con đường hoạn hộ gian nan
Người cùng biếm trích may đang ra về
Bác hát xong ngồi nghe tôi hát
Tôi hát như lời bác hát thôi
Một năm trăng sáng nhất thời
Con người định mệnh an bài từ lâu
Vì trăng hãy uống cạn bầu.
--Bản dịch của Viên Thu--
Bốn phương mây tản, lặn thiên hà,
Gió mát, trăng vờn tựa sóng xa.
Nước lặng, bãi bằng an cảnh sắc,
Một bôi mời bác hát, chăng là.
Bác ca chua chát, lời cay đắng,
Chưa dứt mà mưa lệ đã nhòa.
Trời giáp Động Đình, non Cửu vút,
Giao long trồi lặn, khỉ chồn la.
Mười phần, sống một về quan sở,
Nín lặng như người trốn lánh xa.
Sợ rắn dưới giường, ăn ngại độc,
Côn trùng tanh, khí ẩm la đà.
Hôm qua, tiếng trống dinh châu khai,
Vua mới đang chiêu tập kẻ tài.
Chiếu đại xá, ngày truyền vạn dặm,
Tử hình kia cũng được tha ngay.
Lưu đày biếm trích gọi về an,
Rửa ngọc, bụi lau sáng điện vàng.
Danh sách châu trình, nhà sứ ếm,
Trở ngăn nên chỉ xuống Kinh Man.
Phán quan chức nhỏ khó phân bày,
Chưa được miễn đòn dưới đất thay.
Phần lớn lưu đày đang trở lại,
Lộ quan thâm hiểm, khó vần xoay.
Hát xong, bác hãy nghe tôi hát,
Tôi hát thời không giống bác đây.
Trăng cả năm, đêm này sáng nhất,
Sinh ra, mệnh số đã an bài.
Chúng ta có rượu sao không uống,
Há phụ vầng trăng sáng đấy sao ?
Nguyên tác: Hàn Dũ
八月十五夜贈張功曹
韓愈
纖雲四卷天無河，
清風吹空月舒波。
沙平水息聲影絕，
一杯相屬君當歌。
君歌聲酸辭且苦，
不能聽終淚如雨。
洞庭連天九疑高，
蛟龍出沒猩鼯號。
十生九死到官所，
幽居默默如藏逃。
下床畏蛇食畏藥，
海氣濕蟄熏腥臊。
昨者州前捶大鼓，
嗣皇繼聖登夔皋。
赦書一日行萬里，
罪從大辟皆除死。
遷者追回流者還，
滌瑕蕩垢清朝班。
州家申名使家抑，
坎軻只得移荊蠻。
判司卑官不堪說，
未免捶楚塵埃間。
同時輩流多上道，
天路幽險難追攀。
君歌且休聽我歌，
我歌今與君殊科。
一年明月今宵多，
人生由命非由他。
有酒不飲奈明何。
Bát Nguyệt Thập Ngũ DạTặng Trương CôngTào
Hàn Dũ
Tiêm vân tứ quyển thiên vô hà,
Thanh phong xuy không nguyệt thư ba.
Sa bình thuỷ tức thanh ảnh tuyệt,
Nhất bôi tương thuộc quân đương ca.
Quân ca thanh toan từ thả khổ,
Bất năng thính chung lệ như vũ.
Động Đình liên thiên, Cửu Nghi cao,
Giao long xuất một tinh ngô hào.
Thập sinh cửu tử đáo quan sở,
U cư mặc mặc như tàng đào.
Hạ sàng uý xà thực uý dược,
Hải khí thấp chập huân tinh tao.
Tạc giả châu tiền chuý đại cổ,
Tự hoàng kế thánh đăng Quỳ Cao.
Xá thư nhất nhật hành vạn lý,
Tội tòng đại tích giai trừ tử.
Thiên giả truy hồi lưu giả hoàn,
Địch hà đãng cấu thanh triêu ban.
Châu gia thân danh sử gia ức,
Khảm kha chỉ đắc di Kinh Man.
Phán ty ty quan bất kham thuyết,
Vị miễn chuý sở trần ai gian.
Đồng thì bối lưu đa thượng đạo,
Thiên lộ u hiểm nan truy phan.
Quân ca thả hưu thính ngã ca,
Ngã ca kim dữ quân thù khoa.
Nhất niên minh nguyệt kim tiêu đa,
Nhân sinh do mệnh phi do tha.
Hữu tửu bất ẩm nại minh hà.
Chú thích: 1/ Trương Công Tào, tên Thự, quê Hà Giản. Toàn Đường Thi ghi nhận ông còn để lại 1 bài thơ. Đậu tiến sĩ, đang làm giám sát ngự sử, khoảng năm 803 vùng Quan Trung mất mùa, ông cùng tác giả Hàn Dũ và một người nữa dâng sớ xin vua miễn bắt phu và giảm thuế cho dân; Đường Đức tông nổi giận giáng cả ba ông xuống chức huyện lệnh và biếm đi Giang Nam. Năm 805, Thuận tông lên ngôi xuống chiếu đại xá, ông và Hàn Dũ cũng chỉ được cùng về Kinh Man (nay trong huyện Giang Lăng tỉnh Hồ Bắc); còn bị giáng chức lần nữa: ông giữ chức công tào tham quân còn Hàn Dũ giữ chức pháp tào tham quân trong mạc phủ. Tác giả HD làm bài này đêm rằm tháng tám tại Kinh Man. 2/ Động Đình, tên hồ, nay trong huyện Nhạc Dương, phía bắc tỉnh Hồ Nam. 3/ Cửu Nghi, tên núi, nay ở phía nam huyện Ninh Viễn tỉnh Hồ Nam. 4/ Quỳ Cao, tức Bá Quỳ và Cao Đào, đều là bầy tôi giỏi của vua Thuấn đời nhà Ngu. Trong bài ý chỉ quần thần tài giỏi. 5/ Kinh Man, tên đất, nay trong huyện Giang Lăng tỉnh Hồ Bắc. 6/ Câu “ngã ca kim dữ quân thù khoa” có bản chép là “ngã kim dữ quân khởi thù khoa”, ý nghĩa mỗi câu do đó có khác biệt khi phiên dịch toàn bài.
Dịch nghĩa:
Đêm Rằm Tháng Tám Tặng Trương Công Tào
Mây mỏng bốn phương đã tản, trên trời không thấy giải Ngân hà;
gió mát thổi trong không gian, ánh trăng như các làn sóng nhàn hạ.
Bãi cát bằng phẳng, nước đứng, cảnh sắc yên lặng;
một chén nâng lên mời bác hát.
Bác hát giọng chua chát, lời cay đắng;
tôi nghe chưa hết bài mà nước mắt đã đổ như mưa.
[Mặt] hồ Động Đình như liền với trời, núi Cửu Nghi cao [chót vót];
[chỉ thấy] rồng nước trồi hụp, khỉ chồn kêu hú.
Chín phần chết trên mười phần sống mới tới được nhiệm sở [nơi biếm trích];
[mà sao ông cứ] sống nín lặng như người lẩn trốn.
Nằm xuống giường thì sợ rắn rết, ăn miếng cơm lại e bị hạ độc;
hơi nước ẩm thấp, mùi côn trùng dưới đất tanh hôi.
Hôm qua trên dinh châu đánh trống lớn,
[báo tin] vua mới đăng quang chiêu tập Quỳ Cao [hiền thần].
Chiếu đại xá ban ra, một ngày truyền đi xa cả vạn dặm;
án tử hình được tha chết.
Người bị biếm trích và người bị lưu đày được gọi về;
rửa ngọc lau bụi cho trong sáng triều đình.
Nhà châu làm danh sách [người bị biếm trích] trình lên, nhà quan sát sứ đè xuống;
gây trở ngại nên chỉ được đổi đi Kinh Man.
Chức phán quan nhỏ bé khó mà lên tiếng [phân trần];
[còn] chưa được miễn nằm xuống đất bụi nhận đòn đánh gậy.
Những người cùng lúc bị đi đày, đa số đang trên đường về;
hoạn lộ đầy nguy hiểm thầm lặng rất khó vin trèo.
Bác hát xong ngồi nghe tôi hát;
nay tôi hát không giống bác.
Mỗi năm trăng chỉ sáng nhất đêm nay;
con người trong trần thế mọi thứ đều do số mệnh xếp đặt [nên có chi mà oán hận];
chúng ta có rượu mà không uống, há phụ vầng trăng sáng hay sao ?
--Bản dịch của Nguyễn Minh--
Không Ngân hà, bốn phương mây tản
Trăng an nhàn, gió thoảng thổi qua
Cát bằng, nước đứng cảnh hoà
Một chung mời bác ngâm nga đôi bài
Giọng bác ca đắng cay, chua chát
Nghe chưa xong nước mắt như mưa
Động Đình, núi Cửu Nghi xa
Khỉ kêu chồn hú, rồng già hụp bơi
Chín phần chết trên mười phần sống
Nơi lưu đày nín lặng như thường
Ăn sợ độc, nằm rắn trườn
Khí trời ẩm thấp, côn trùng hôi tanh
Hôm qua huyện phát thanh trống đánh
Vua mới lên dùng thánh Cao, Quỳ
Chiếu ban đại xá truyền đi
Ngày xa vạn dặm. giảm thi tử hình
Kẻ lưu đày dắp danh được thả
Ngọc rửa xong sáng loá triều đình
Phủ phê duyệt biểu huyện trình
Chỉ cho về chốn mọi Kinh Man này
Chức quan nhỏ khó bày lời nói
Lại chưa qua bị tội đánh đòn
Con đường hoạn hộ gian nan
Người cùng biếm trích may đang ra về
Bác hát xong ngồi nghe tôi hát
Tôi hát như lời bác hát thôi
Một năm trăng sáng nhất thời
Con người định mệnh an bài từ lâu
Vì trăng hãy uống cạn bầu.
--Bản dịch của Viên Thu--
Bốn phương mây tản, lặn thiên hà,
Gió mát, trăng vờn tựa sóng xa.
Nước lặng, bãi bằng an cảnh sắc,
Một bôi mời bác hát, chăng là.
Bác ca chua chát, lời cay đắng,
Chưa dứt mà mưa lệ đã nhòa.
Trời giáp Động Đình, non Cửu vút,
Giao long trồi lặn, khỉ chồn la.
Mười phần, sống một về quan sở,
Nín lặng như người trốn lánh xa.
Sợ rắn dưới giường, ăn ngại độc,
Côn trùng tanh, khí ẩm la đà.
Hôm qua, tiếng trống dinh châu khai,
Vua mới đang chiêu tập kẻ tài.
Chiếu đại xá, ngày truyền vạn dặm,
Tử hình kia cũng được tha ngay.
Lưu đày biếm trích gọi về an,
Rửa ngọc, bụi lau sáng điện vàng.
Danh sách châu trình, nhà sứ ếm,
Trở ngăn nên chỉ xuống Kinh Man.
Phán quan chức nhỏ khó phân bày,
Chưa được miễn đòn dưới đất thay.
Phần lớn lưu đày đang trở lại,
Lộ quan thâm hiểm, khó vần xoay.
Hát xong, bác hãy nghe tôi hát,
Tôi hát thời không giống bác đây.
Trăng cả năm, đêm này sáng nhất,
Sinh ra, mệnh số đã an bài.
Chúng ta có rượu sao không uống,
Há phụ vầng trăng sáng đấy sao ?